Tín ngưỡng thờ Bà
Chúa Xứ ở Châu Đốc (An Giang) – nét đặc sắc trong hệ thống tín ngưỡng thờ Mẫu ở
Nam
Tóm tắt:
Trong
hệ thống văn hóa Việt Nam Nam
Đặt vấn đề:
Tín ngưỡng thờ Mẫu là loại hình tín ngưỡng có trên đất
Việt, được hình thành từ xa xưa. Ngay từ thuở hồng hoang, việc thờ nữ thần ở
đất Việt có từ lâu và đã lan tràn trên khắp mọi nơi. Theo Các nữ thần Việt Nam của Mai Thị Hảo (1988) thì cư dân đã thờ tổng
cộng 75 nữ thần ở khắp nơi trên đất nước Việt Nam. Trong chuyên luận Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam
Nội dung:
Trong bài tham luận này, tác giả tập trung vào tín
ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ ở Châu Đốc, An Giang về mặc nguồn gốc tục thờ Bà Chúa Xứ
ở An Giang, những đặc điểm về đền – miếu thờ Bà và các hoạt động trong việc thờ
phụng Bà, nhất là ở lễ hội (còn gọi là lễ vía) Bà Chúa Xứ để từ đó thấy được
những điểm đặc sắc của loại hình tín ngưỡng này đối với văn hóa tâm linh Nam
Bộ.
1. Tín ngưỡng thờ Bà Chúa Xứ ở Châu Đốc đã có từ lâu
và là một phần trong số hệ thống thờ Mẫu ở Nam Bộ từ xưa đến nay. Về nguồn gốc
của tín ngưỡng này, dựa vào linh vật được tìm thấy ở núi Sam – Châu Đốc được
Sơn Nam, Malleret và Trần Văn Dũng[4]
gọi là tượng một người đàn ông được tạc theo dạng thần Vishnu của Ấn Độ, các
nhà nghiên cứu đã đưa ra những nhận định khác nhau[5];
nhưng nhận định được xem là quan trọng, đáng lưu ý và có liên quan mật thiết
với loại hình tín ngưỡng ở An Giang là nhận định cho rằng Bà Chúa Xứ ở Châu Đốc
– An Giang có gốc gác rất Việt Nam. Do vùng đất Nam Bộ là vùng đất được cư dân
khai phá muộn, lại được thiên nhiên ưu đãi nên có điều kiện để ươn mầm cho sự
phát triển của các điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa. Mặc khác, với vị trí là
ngã ba của hệ thống các tuyến đường hàng hải quốc tế từ Tây sang Đông (và ngược
lại) nên nơi đây (khác với miền Bắc và miền Trung) là nơi hội tụ (nói khác là
giao lưu văn hóa) với nhau, tạo thành phức hợp văn hóa Nam Bộ đa dạng và phong
phú.
Ở Nam Bộ, truyền thống trọng nữ được người Việt sáng
tạo và phát triển qua các giai đoạn khác nhau. Thời kỳ đầu, người Việt ở Bắc Bộ
đã sáng tạo ra tục thờ Mẫu với các hệ thống thần thánh như Tam phủ, Tứ phủ thờ
Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Liễu Hạnh và Mẫu Thoải (đọc chệch từ Mẫu Thủy). Vào Trung Bộ, họ kết hợp với tín ngưỡng thờ Bà Mẹ Xứ Sở
của Champa thành Thiên Ana Thánh Mẫu; mãi đến khi vào Nam Bộ, họ bắt gặp tục
thờ nữ thần của người Khmer (bà Neang Khmau, nữ thần Đất) để tạo nên hình tượng
Bà Chúa Xứ mà ngày nay ngoài nơi thờ chính là núi Sam (Châu Đốc), còn được dân
gian thờ phụng khắp Nam Bộ trong phạm vi vùng, làng và cả gia đình. Đây là vị
Mẫu thần có phạm vị ảnh hưởng rộng khắp Nam Bộ hiện nay.
Vậy thì, vấn đề đặt ra là: cư dân Nam Bộ đã sáng tạo
ra tín ngưỡng thờ Bà như thế nào ? Tại sao tượng là người nam và nước da hơi
đen này có liên quan gì tới Bà Đen của người Khmer ? Theo ý kiến tác giả, sở dĩ
họ sáng tạo ra được tín ngưỡng thờ Bà là do quá trình bản địa hóa các nữ thần của mình mà thành. Thời kỳ đầu, các loại
tượng Nữ thần, Po Inư Nagar (Chăm) và Bà Đen (Khmer) đều thấp thoáng hình tượng
vị thần Shiva của Ấn Độ giáo. Khi các vương quốc phát triển, cư dân bản địa đã
tiến hành Chăm hóa, Khmer hóa các Nữ thần Ấn Độ thành của
mình. Người Việt vào, họ đã Việt hóa
các vị Nữ thần Chăm và Khmer tôn kính thành các vị thần của mình. Tất nhiên quá
trình nhận thức sự chuyển tiếp vẫn diễn ra tiếp tục, nhưng người Việt đã không
tự nhiên sáng tạo ra tín ngưỡng thờ Bà này. Họ chỉ vay mượn tín ngưỡng thờ Bà của các dân tộc khác (Khmer, Chăm) và
sáng tạo (cho nước sơn, mặt áo lụa, đeo dây chuyền) ra thành người phụ nữ
(người dân gọi tôn kính là Bà) cho
phù hợp với nhu cầu tâm linh của con người Nam Bộ. Một vấn đề nữa được đặt ra,
đó là tượng người nam (Bà Chúa Xứ) và tượng Bà Đen có liên quan gì với nhau ? Theo
quan niệm dân gian, Bà Chúa Xứ và Bà Đen (Linh Sơn Thánh Mẫu) là hai chị em. Và đúng như thế: trên điện
thờ Bà Đen Tây Ninh, ở nơi chính điện, người ta thấy tượng Bà Đen và Bà Chúa Xứ
ngồi ngang nhau, một bà mặt đen (Bà Đen) và một bà mặt trắng (Bà Chúa
Xứ)[6].
Có thể xem hai Thánh mà một ngôi. Cùng là ngôi Bà, nhưng chỉ khác nhau dạng
thức thể hiện. Bà Chúa Xứ hiện diện với tư cách là bà chúa cai quản địa phương,
còn Bà Đen hiện diện với tư cách Thánh Mẫu nhiều hơn chúa xứ; nên “cặp đôi” Bà
Chúa Xứ + Bà Đen làm thỏa mãn đời sống tín ngưỡng của cư dân Nam Bộ. Tại sao
hai Bà là hai chị em ? Do quá trình
khai phá của người Việt ở Nam Bộ. Hai tỉnh An Giang (Tây Nam Bộ) và Tây Ninh
(Đông Nam Bộ) có đông người Chăm, Khmer sinh sống từ lâu. Người Việt khi khai
phá, lập tỉnh Tây Ninh đã Việt hóa Bà
Đen của người Khmer trước – nên gọi là chị; An Giang được khai phá sau cùng,
nên tượng người đàn ông cũng được họ sáng tạo thành hình tượng Bà Chúa Xứ - gọi
là em. Dù là ngang bằng, nhưng khác nhau về thời điểm hình thành nên “cặp đôi”
Bà Chúa Xứ + Bà Đen là hai chị em là vì thế.
Nhiều tài liệu của các học giả Việt Nam (và cả nước
ngoài) có nhắc nhiều đến tín ngưỡng Bà Chúa Xứ. Trong Gia Định thành thông chí, Trịnh Hoài Đức có ghi chép nhưng không
nói rõ nguồn gốc: “người ở đất Gia Định chuộng đạo Phật, tin việc đồng bóng,
kính trọng nữ thần như Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Động, Bà Hỏa Tinh, Bà Thủy Long,
cô Hồng, cô Hạnh…”. Trọng Đại Nam quất âm
tự vị xuất bản năm 1895, Paulus Huỳnh Tịnh Của có nhắc đến tên Bà Chúa Xứ
trong tín ngưỡng Bảy Bà, ba cậu ở Vũng Tàu xưa.
Nhà văn Sơn Nam
Truyền thuyết chính là “công cụ” để củng cố, làm rõ
tín ngưỡng này. Một truyền thuyết kể: Ngày nọ,
một số người vào núi đốn củi, tình cờ phát hiện một pho tượng phụ nữ ở giữa
rừng bèn về báo với dân làng. Sau đó, bà con cùng nhau đưa tượng Bà về và lập
miễu thờ. Truyền thuyết khác kể thêm rằng có một vị thần linh tự xưng là bà
Chúa Xứ Châu Đốc, báo mộng cho dân làng: Hãy chọn chín cô gái đồng trinh lên đỉnh núi Sam đưa tượng ta về lập miếu
thờ, ta sẽ phù hộ cho dân an lành và làm ăn phát đạt. Sau đó, chín cô gái được
chọn cử lên đỉnh núi để tìm tượng, và quả nhiên họ tìm thấy một bức tượng tạc
hình một người đàn bà trong tư thế ngồi, khuôn mặt phúc hậu, mắt nhìn thẳng về
phía trước, đưa về rửa sạch sẽ và lập miếu thờ. Từ đó, hằng năm dân làng lấy
ngày tượng bà được “an vị” tại miễu làm ngày lễ Vía bà. Nếu đọc kỹ truyền
thuyết, ta thấy có một đối tượng không thể khiên được tượng bà đó là nam giới.
Chỉ duy nhất nữ giới (là những cô gái đồng trinh) mới khiêng được tượng xuống
nhẹ nhàng. Vì sao như vậy ? Trước hết theo quan niệm dân gian, linh tượng là
vật có hình dạng nhất định, nhưng không thể cân, đong, đo, đếm được. Vì vậy,
muốn khiêng một linh tượng không bình thường này, người ta không thể dùng sức
mạnh cơ bắp, mà được giải quyết theo khía cạnh khác – khía cạnh tâm linh. Cốt
tượng là đàn ông. Theo quan niệm dân gian, đàn ông được quan niệm mang Dương
tính, nên đàn ông không thể khiêng được tượng đàn ông. Còn phụ nữ, do không gần
gũi Dương tính (đồng trinh) nên tính Âm mạnh nhất. Âm mà đi với Dương dẫn tới
hút nhau. Do vậy mà chỉ có những cô gái đồng trinh mang một tập hợp Âm tính
mạnh nhất thì mới có thể khiêng được tượng đàn ông là phù hợp với triết lý dân
gian. Đó là cách giải thích theo quan điểm của khoa học dân gian. Còn theo quan
niệm Âm – Dương của tư duy nông nghiệp, nếu Âm – Dương giao hòa thì mọi vật sẽ
sinh sôi nảy nở. Do vậy, chỉ có thể lay chuyển vật mang Dương tính bằng vật
mang Âm tính. Hơn nữa, dân gian ưa dùng con số 9 trong tín ngưỡng này (9 cô gái
đồng trinh) vì họ cho rằng, con số 9 là con số thiên, con số quyền năng và là
con số có sức mạnh lớn nhất. Khi nói đến 9 cô gái đồng trinh là ý nói đến sức mạnh vô địch của 9 người, nhấc bổng
tượng nhẹ nhàng mà không tổn hại gì. Cách giải thích của dân gian quả là diệu
kỳ. Như vậy, phải chăng tín ngưỡng thờ Bà Chúa (thờ Mẹ) được cấy trên tín
ngưỡng phồn thực cổ xưa, theo tư duy Âm Dương chi phối sự vận hành vũ trụ của
con người. Đồng thời, tín ngưỡng này cũng cho thấy người dân Nam Bộ rất coi
trọng, sùng kính Bà. Họ lý tưởng hóa Bà Chúa Xứ như cái mềm mại, cái âm tính
trong thuyết Âm – Dương để đối chọi với văn hóa “bá quyền, đồng hóa” và mang
tính Dương của phương Bắc, coi cái mềm mại và âm tính đó như là công cụ hữu
hiệu giúp họ sống vui vẻ, yêu đời.
2. Vì tính linh thiên của Bà, cư dân
đã thỉnh Bà vào thờ ở trong miếu, đền thờ ngay dưới chân núi Sam. Ở vùng Tây
Nam Bộ, núi Sam (thuộc dãy Thất Sơn) là ngọn núi nằm ở vùng đất tiền đồn phía
Tây Nam Tổ quốc (An Giang), được người Việt đặt chân và khai phá từ thế kỷ XVII
– XVIII. Theo các tài liệu ghi nhận, do có nhiều linh hiển nên có nhiều chùa
thờ Phật đã xây dựng cách đây 2 – 3 thế kỷ. Đầu thế kỷ XIX, Thoại Ngọc Hầu khi
đến trấn nhậm vùng này đã khẳng định nó là vùng thắng địa: “Từ ngày dọn dẹp cỏ gai trở đi, rành rành
chân núi trắng phau, trại trại ngọn tre xanh ngắt, cảnh núi trở nên tươi đẹp,
sừng sững vọt lên. Ngắm dòng nước biếc bên bờ cao, ruộng vườn bao quanh chân
núi, hơi lam tuôn cuốn lẫn khói nấu cơm, chùa chiền trên chót hương tỏa mây
lồng, thật không kém gì phong cảnh trung châu vậy”[8].
Chính vì thế, ông đã tiến hành làm đường sá, đào kênh rạch, đặt cơ đồn điền
trấn giữ vùng đất này. Để hoạt động của ông hiệu quả, vợ ông bà Châu Thị Tế
thường lên thăm tượng Bà trên núi để khấn nguyện. Về sau, để tạo thuận lợi cho
nhân dân có chỗ thờ cúng, bà xin chồng cho dời tượng xuống núi.
Theo tâm nguyện của vợ, ông cho hàng
trăm trai tráng địa phương lên dời xuống, nhưng bao nhiêu người dời cũng không
được. Một đêm nọ, bà Tế nằm mơ thấy thần tượng đá hiện lên, báo mộng rằng phải
chọn 9 cô gái đồng trinh lên khiêng tượng. Khi chín cô gái khênh được tượng
xuống tới gần chân núi thì tượng bỗng nhiên nặng trịch không thể khênh được
nữa. Nhân dân tin rằng đó là do ý nguyện của Bà muốn chọn nơi đây làm chốn dừng
chân cuối cùng nên đã lập điện thờ Bà Chúa Xứ ở chân núi Sam. Theo nhiều nhà
nghiên cứu, ngôi miếu được dựng lên vào ngày 23 tháng 4 Âm lịch. Tương truyền,
khi đã an vị ở núi Sam, Bà nhiều lần hiển linh giúp dân trừ họa. Truyền thuyết
kể rằng, khi Thoại Ngọc Hầu được vua cử làm trấn thủ đất Vĩnh Thanh (An Giang
xưa) thì quân Cao Miên thường sang quấy rối làm ông bình định rất vất vả.
Thương chồng, vợ ông đã lên khấn Bà; cầu xin Người phù hộ cho chồng dẹp yên
giặc, tái lập cuộc sống cho dân. Lời cầu xin linh ứng, Bà hiển linh giúp ông
nghĩ kế dẹp yên giặc Miên, tái lập cuộc sống cho dân. Để tạ ơn, ông cho xây cất
miếu Bà khang trang và rộng rãi hơn. Một truyền thuyết khác kể: tháng 5/1912,
một tên tướng cướp người Miên là Nặc Phu Nông nghe tin tượng Bà có kho báu, bèn
đem thuộc hạ vào cướp. Nhưng vừa vào miếu thì bỗng nhiên trời nổi sấm sét, bão
tố nổi lên. Bọn chúng phải rút chạy mang thương tích đầy mình, phần đông bỏ
mạng kể cả tên cầm đầu. Xác của chúng liền bị nước cuốn phăng đi. Nhiều lời
truyền khẩu về âm mưu cướp giật, phá hoại khác cũng đều bị sự linh ứng của Bà
trử khử được chúng.
Như vậy, ta có thể thấy do tính trọng
Âm (trọng nữ) nên cư dân Nam Bộ rất coi trọng phụ nữ. “Bà” là người phụ nữ được
hiển linh – là thần thánh nên được nhân dân sùng kín và tôn thờ như vị nữ thần
bảo hộ cho họ khỏi mọi tai ương. Bà Chúa Xứ được xem là vị thần hội tụ đủ các vị nữ thần ở Việt và phi
Việt (từ dùng của Trần Ngọc Thêm) khác nhau như Chúa Liễu, Tam phủ và Tứ phủ
của người Việt; bà Po Inư Naga của người Chăm, Thiên Ana Thánh mẫu nửa Chăm nửa
Việt; Bà Đen (Neang Khmau) và Bà Trắng (Neang Hingthori) của Khmer và bà Thiên
Hậu của người Hoa – tất cả đều hội tụ trong một Mẹ duy nhất là Bà Chúa Xứ ở
Châu Đốc – An Giang. Chức năng tổng hợp của Bà Chúa Xứ Nam Bộ nói lên nhu cầu
cần thiết phải bảo vệ, được che chở tại một vùng đất phải đối đầu với nhiều
cuộc chiến tranh xâm lược trực tiếp, nhu cầu bảo vệ lãnh thổ. Huyền năng của Bà
Chúa Xứ nói riêng và các Thánh Mẫu Nam Bộ nói chung đã làm toát lên tinh thần
yêu nước, khát vọng thanh bình cũng như niềm tự hào của người dân ở vùng đất
mới. Qua các truyền thuyết về
sự linh thiên của Bà với nhân dân, người ta đã phác họa một bức tranh đa văn
hóa, đa dân tộc.
3. Cách lập đền thờ Bà Chúa Xứ và cách
hành lễ trong lễ hội cũng là điểm đặc sắc của tín ngưỡng Bà Chúa Xứ ở An Giang,
nếu so sánh với chung tín ngưỡng thờ Mẫu Nam Bộ và 2 miền còn lại trên đất
Việt. Theo tài liệu ghi nhận, miếu Bà Chúa Xứ xây lần đầu tiên khoảng năm 1820
thời Thoại Ngọc Hầu làm tướng trấn đất Vĩnh Thanh (An Giang xưa). Đến 1870 thì
xây bằng gạch và đến 1976 thì được hoàn chỉnh như hiện nay.
Đền thờ Bà Chúa Xứ là một tòa tháp cao với
kiến trúc theo hình chữ “Quốc” (chữ 国) với diện tích 3.000 m2 có dạng bông sen nở ra
nhiều phía. Toàn bộ ngôi miếu gồm 3 tầng với tầng trệt là chính điện[9],
hai tầng trên là thờ các vị Phật; mái của miếu lợp ngói xanh và góc mái vút cao như con thuyền đang lướt sóng. Trong chính
điện, tượng Bà (cao 1,25 m, nặng trên 1 tấn) ngồi chính giữa với vẻ mặt uy
nghi. Đứng là hai bên tượng là cặp hạc – rùa, cặp Cậu – Cô (thực chất là cặp
linga – yoni được cư dân sáng tạo mà thành) trên chính điện. Ngay cạnh 2 bên
bàn thờ Bà, người dân khắc đôi câu đối:
“求必應試必霛夢中指示
暹可驚清可慕意外難量”
Tạm dịch:
“Cầu tất ứng, thành tất linh, mộng trung chỉ thị
Xiêm khả kính, Thanh khả mộ, ý ngoại nan lường”.
Toàn bộ 2 câu đối này ý
nói: Bà có sức mạnh siêu phàm – phù hộ và giúp đỡ mọi điều cho nhân dân. Bà từ
chối làm thần chủ của Xiêm, Thanh để làm chủ tín ngưỡng người Việt và điều đó
được anh Khanh – bạn của cố GS Nguyễn Văn Hầu đã ví Bà “được ngưỡng mộ như một vị anh hùng siêu phàm”[10],
chứng tỏ đức tin càng mạnh của người Việt Nam Bộ, mạnh đến nỗi trở thành Đạo Mẫu (từ dùng của GS Ngô Đức Thịnh)
được dân chúng tôn thờ và sùng kính.
Ngang với bàn thờ Bà, có
bàn thờ Tiên hiền – Hậu hiền (không có tượng, chỉ có bát nhang) và bàn thờ Hội
đồng. Đối diện với chính điện là võ ca (tức sân khấu) và nhà trưng bày. So sánh
với cấu trúc, cách bài trí đền miếu thờ Mẫu ở Bắc Bộ, Trung Bộ thì miếu Bà ở
Nam Bộ có nhiều điểm khác. Ở đền miếu thờ Mẫu ở Bắc Bộ, nếu cấu trúc và cách
bài trí đều chịu ảnh hưởng của Trung Hoa thì ở Nam Bộ, cấu trúc và cách bày trí
đền miếu chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Việt – Chăm – Hoa và Khmer nên có tính
tổng hợp: kết cấu nóc, các cột chống đỡ mái khá nhiều, đa dạng và nhiều màu
sắc. Một điểm nữa, đó là cách bài trí tượng trong đền, miếu. Nếu ta tính theo
trục tung (của đồ thị hàm số) ở Bắc Bộ, trên chính điện người dân thờ một loạt
các vị thần như Tam phủ, Tứ phủ… ; nhưng ở Nam Bộ, họ chỉ thờ một vị thần duy
nhất là Bà Chúa Xứ và bức tượng Bà được đặt ở trung tâm chính điện. Việc đặt
tượng Bà làm trung tâm ý nói tính linh thiên của một vị Mẫu thần được “địa
phương hóa cao độ” (từ dùng của Taylor Nam
Một chi tiết nữa cũng nói
thêm để làm sáng tỏ, đó là chi tiết thờ Cô – Cậu trong chính điện. Thực ra,
việc thờ Cô – Cậu là thờ cặp tượng linga – yoni, vốn là biểu tượng của tín
ngưỡng phồn thực. Ở Việt Nam, tín ngưỡng phồn thực có từ lâu đời, được thể hiện
rõ ở các phong tục của cư dân: tục tế nõ
nường (thờ cặp sinh thực khí) ở Vĩnh Phúc, Bắc Ninh (làng Đồng Kỵ), tục múa
mo ở Hà Nội (trước kia là Hà Tây); ở nghệ thuật tạo hình là 4 khối tượng nam nữ
giao phối trên thạp đồng Đào Thịnh…. Qua những cứ liệu đó có thể thấy, người
Việt có thể đã chấp nhận đưa dương vật vào thờ phụng mà không có sự cản trở
nào. Nhưng quan trọng là việc thờ đó không cùng ý nghĩa với thờ sinh thực khí
bình thường, mà nó lại mang ý nghĩa khác. Vậy đó là ý nghĩa gì ? Để chứng minh,
chúng ta xem một chi tiết mới, đó là việc sắp
xếp linh tượng dương vật theo một trật tự mới, bắt nó phải phục tùng hệ thống,
chịu sự quản lý của Bà Chúa Xứ. Chiếc linga mang tư cách thờ Cậu, là quân
gia thị thực của Bà. Nếu ta biết ở Chăm, Campuchia; Vua chính là thần linh (tín
ngưỡng Vua – Thần) với yếu tính thâm nhập vào linga (biểu tượng của Vua), mà
linga chịu sự quản lý của Bà như cách sắp như trên, thì việc làm này chứa nhiều
thâm ý. Hơn nữa, việc đặt Cậu (Dương tính) sánh ngang với Cô (Âm tính) ở hai
bên tượng Bà làm nên thế Âm – Dương giao hòa và sinh sôi nảy nở, ngọn nguồn của
sự tạo hóa.
Như vậy, ta có thể rút ra
nhận định: ở Nam Bộ, việc thờ Bà Chúa Xứ là sự tổng hợp (hay đúng hơn là tích hợp) nhiều lớp văn hóa kế tiếp nhau:
văn hóa Phù Nam, lớp văn hóa cổ Khmer, lớp văn hóa Chăm và lớp văn hóa Việt.
Tính đa lớp văn hóa này vừa thể hiện sự hỗn dung tín ngưỡng – văn hóa, vừa là
bản chất văn hóa dân gian. Chính sự tích hợp văn hóa đó của tín ngưỡng Bà Chúa
Xứ đã đáp ứng nhu cầu văn hóa tâm linh của cư dân – một phần không thể thiếu
cho đời sống tinh thần của họ.
4. Lễ hội Bà Chúa Xứ diễn
ra vào ngày 24/4 – 27/4 (AL
- Lễ tắm Bà: tổ chức ngày
đầu tiên (24/4 AL
- Lễ thỉnh sắc Thoại Ngọc
Hầu: tổ chức lúc 3 giờ chiều ngày 24. Theo đó, người ta tổ chức rước sắc thần
của lăng ông Thoại về miếu dự lễ; hết vía thì đưa trở lại lăng.
- Lễ túc yết[11]:
tiến hành ngày 26. Theo đó, Ban quản trị cùng bô lão họp và xếp hàng, dâng lễ
vật cúng Bà. Đến giờ cúng, ông chánh niệm hương, khởi cỗ và khởi động nhạc lễ
cho quan khách thưởng thức.
- Lễ xây chầu: ông chánh
bước tới bàn thờ đặt giữa gian võ ca, dùng một tay cầm dùi đánh trống chầu, một
tay thì cầm cành dương nhúng vào tô nước rồi vảy ra xung quanh; vừa làm ông vừa
khấn vái[12]. Động tác vẩy nước và khấn vái của
ông ở Châu Đốc, còn gặp trong hành động của các ông chánh ở nơi khác (đình Châu
Phú, đình Bình Thủy (Bến Tre)). Đó là nghi lễ cầu mưa. Cũng cần lưu ý thêm,
tiếng trống chính là tín hiệu được mô phỏng từ tiếng sấm; việc tiếng trống đánh
đạt sang phía Đông và Đông Nam
- Lễ chánh tế: cúng giống
nghi thức của lễ Túc yết.
- Lễ hoàn sắc: làm vào
chiều 27, đưa sắc Thoại Ngọc Hầu vào Sơn Lăng. Chương trình hát bội kết thúc. Vía Bà chấm
dứt.
Với chuỗi hành động như
thế, lễ hội Bà Chúa Xứ có gì giống và khác so với các lễ hội thờ Mẫu khác. Về
điểm giống, các lễ hội thờ Mẫu đều được tổ chức vào các tháng đầu năm mới (theo
âm lịch) và nghi lễ được lưu truyền từ đời này sang đời khác không thay đổi. Về
điểm khác, trước hết thì lễ hội Bà Chúa Xứ núi Sam không có phần hát bóng rỗi
như các lễ cúng miếu Bà Chúa Xứ trong vùng Nam Bộ. Sau nữa, nếu tạm lướt qua lễ
mộc dục, lễ vía Bà thực chất là lễ kỳ yên. Tuy nhiên, có 2 điểm khác: về nơi tổ
chức, nếu ở các nơi khác, lễ kỳ yên được tổ chức ở đình thì ở lễ vía Bà ở núi
Sam , lễ kỳ yên được tổ chức ngay tại miếu Bà. Một điểm khác nữa, đó là có sự
khác nhau về cách tổ chức nghi thức lễ kỳ yên ở một số nơi có thờ Bà. Ví dụ, ở
Bến Tre thì lễ kỳ yên có các nghi thức: nghinh thần, túc yết, tiền vãng, tiên
tế, chánh tế và xây chầu. Ở đình Bình Thủy, lễ kỳ yên có các nghi thức: thỉnh
sắc, túc yết, chánh tế và xây chầu.
Bên cạnh những nét chung,
khái quát được so sánh ở trên, lễ hội vía Bà ở núi Sam có những nét riêng mà ở
các lễ hội thờ Mẫu khác không có (nếu có thì biểu hiện rất ít, chưa cụ thể).
Trong lễ xây chầu, động tác của ông chánh tế là đánh trống, vảy nước ra xung
quanh có ý nghĩa khá sâu sắc. Trước hết, về đánh trống. Thường người đánh trống
phải là ông chánh tế và ông này khá già cả, có uy tín trong vùng. Mặc khác khi
đánh trống, ông đánh dạt tiếng trống sang hai hướng Đông và Đông Bắc. Vì sao ?
Vì hai hướng này thuộc phương Đông, là phương của ánh sáng và sự sống; đồng
thời là phương với con vật ngự trị là con Rồng trong Lạc Thư – Hà Đồ của người
Việt. Đánh về phương đó góp phần xua đuổi tà ma, đồng thời còn là tín hiệu mô
phỏng tiếng sấm, thúc giục mưa đến. Như vậy về cơ bản, lễ kỳ yên thực chất là
lễ cầu mưa, xa hơn là cầu phúc với mục đích thể hiện khát vọng của người nông
dân: cầu cho mạnh khỏe, tai qua nạn khỏi.
Ngoài phần lễ hội ra, một số nghi lễ và trò diễn dân
gian được đan cài vào tín ngưỡng thờ Bà như tục xin xăm, tục vay tiền, tục xin
khăn bùa. Về tục xin xăm, khách hành hương đến cúng Bà rồi xin xăm. Họ lắc lắc
các thẻ “xăm” (thẻ tre có khắc số bằng chữ Hán) trong ống tre to, lắc từ chậm
đến nhanh sao cho quẻ xăm rơi ra khỏi ống. Sau đó, họ xin keo (tung hai mảnh gỗ
hình trái đào, một mặt phẳng, mặt còn lại tròn) rồi nhờ người trên bàn đoán
giùm việc cầu xin của mình. Ngoài ra, một số tục lệ khác cũng được xen cài vào
tín ngưỡng này. Đó là lệ vay tiền Bà, lệ xin khăn bùa…. Theo lệ vay tiền Bà,
những người đến viếng chỉ vay một ít tiền của Bà có tính tượng trương để lấy
hên, lấy may trong cuộc mua bán, làm ăn. Số tiền trả không giới hạn, tùy tâm
tính chủ. Ở Tp. Hồ Chí Minh, nhiều người làm ăn thất bát đã viếng Bà để vay
tiền. Chẳng hạn, năm 2006 ông giám đốc của công ty Minh Triết vì làm ăn thua lỗ
nên xuống vay Bà 1 tỷ đồng. Ông chuẩn bị đủ lễ vật cúng Bà, cầu khẩn liên tục
trong lễ vía nên sau lễ, ông về và công ty làm ăn tấn tới. Ông còn hứa năm sau
về viếng sẽ trả nợ Bà cả vốn lẫn lãi[13].
Những người vay tiền mà không trả thì Bà làm cho làm ăn lụi bại, gia đình mất
hết. Ngoài ra còn có lệ xin khăn bùa chống tà ma quấy phá. Khăn bùa là loại
khăn màu đỏ, được xé ra từ khăn choàng trên vai tượng Bà để đeo vào cổ trẻ nhỏ,
làm cái nơ tết vào nơi miệng túi hay khuy áo. Sự hưởng ứng của người dân với lễ
vía mạnh đến mức người ta phải xé hàng nghìn mét khăn phát cho khách. Đương
nhiên, một cái khăn choàng của Bà làm sao đủ cho số ấy ?
Đồng thời với các tục lệ, các trò diễn dân gian cũng
được du nhập và cài xen vào lễ hội vía Bà như hát bóng, hầu bóng. Trò diễn hát
bóng (hay múa bóng) tồn tại khá lâu trong lễ hội vía Bà. Theo Cuisinier,
Gabrielle-Wosien thì múa bóng chính là “múa với ngọn lửa thiên”. Lambersy cũng
nhấn mạnh: “nhảy múa không chỉ là biểu
hiện của lòng khao khát được thoát ra khỏi kiềm chế của các quy luật trọng lực,
mà hơn thế nữa, là biểu hiện của ước vọng được hòa mình vào với sự hài hòa của
vũ trụ”[14]. Như
vậy, múa bóng trong vía Bà thực chất là múa với ngọn lửa, dùng ngọn lửa của
mình để thổi vào đó những ước vọng con người, cầu mong được yên vui, hòa bình.
Tại lễ vía Bà, những ông Bóng, bà Bóng thực hiện các màn nhảy múa với các công
cụ trong tay (lưỡi cày nung đỏ, mâm vàng….), cầu cho người viếng Bà nhiều sức
khỏe. Tuy những trò diễn như vầy không có gắn với các nghi lễ như ở Bắc Bộ,
nhưng người dân các nơi khác vẫn diễn lại trò này và họ xem là một phần không
thể thiếu trong lễ vía Bà.
Nghi lễ hầu bóng đã tồn tại cùng lúc với hát bóng,
song có biến đổi ít nhiều tùy theo hoàn cảnh và sự thay đổi của miếu Bà. Là
nghi thức nhập đồng, nhưng hầu bóng ở miếu Bà có điểm khác. Ở các đình làng Bắc
Bộ, hầu bóng thường gắn với thần linh và mang tính shaman nhiều (hành xác thân
thể Cô Đồng bằng than lửa hồng…), riêng hầu bóng ở Nam Bộ không gắn với thần
linh nhiều. Riêng ở miếu Bà ở An Giang (Nam Bộ) thì hầu bóng không gắn với hệ
thống thần linh trong miếu, tức là nó không phụ thuộc vào thần linh trong miếu.
Các ông Đồng, bà Đồng có quyền triệu hồn (nhập hồn) người chết vào xác họ, cầu
xin thần linh hay tu đồng bóng mà không ảnh hưởng đến không gian của miếu này.
Có lẽ, người ta cần một không gian riêng để hành nghề, hơn là gắn chặt nó với
thần linh được phụng thờ. Và rất có thể, hầu bóng Nam Bộ là kết quả của sự giao
thoa của ba nền văn hóa Chăm – Khmer – Việt, chính sự giao thoa đó làm hầu bóng
Nam Bộ thêm đa dạng và phong phú hơn; đồng thời cũng giúp giảm dần tính nghi lễ
phức tạp của hầu bóng Bắc Bộ, mà thêm vào đó sự đơn giản, giản lượt, kích thích
sự sáng tạo của người làm nghi lễ này.
Hàng năm, lễ hội vía Bà
thu hút hàng ngàn lượt khách thăm viếng. Thống kê sau vào năm 2006 cho thấy số lượng khách tham quan miếu
Bà Chúa Xứ Châu Đốc[15]:
Năm 2006
|
Khách trú Việt
|
Khách trú nước ngoài
|
Khách trú Việt kiều
|
Tổng lượng khách trú
|
Tổng khách trú và tham quan
|
Quý 1
|
135.860
|
13.522
|
938
|
150.320
|
537.500
|
Quý 2
|
171.259
|
7.560
|
888
|
179.707
|
1.180.000
|
Quý 3
|
35.048
|
8.338
|
820
|
44.206
|
221.000
|
Quý 4
|
35.337
|
12.990
|
861
|
49.188
|
281.500
|
Tổng cộng
|
337.504
|
42.410
|
3.507
|
423.421
|
2.220.000
|
Xem bảng này, ta thấy lượng khách nội địa
viếng Bà Chúa Xứ chiếm nhiều nhất: 70 – 80 %, còn lại là khách nước ngoài và
Việt kiều. Họ đến đây vào dịp vía Bà và các dịp khác. Khách đến nơi thường chọn
nơi để ăn nghỉ và thông thường, họ chọn nhà trọ là chủ yếu. Theo thống kê năm
2006, ở khu vực miếu Bà có 400 nhà trọ, 10 khách sạn từ 1 – 3 sao và tỉ lệ
khách ở nhà trọ là 80%, nhà bà con 10%, khách sạn 5% và khuôn viên miếu 5%.
Giải thích cho điều này, Lư Hoàng Phố (An Giang) cho rằng, đời sống nhân dân
lúc này được nâng cao rõ rệt qua nhiều năm nay (thu nhập đầu người của người
Việt năm 2005 là 635 USD, đến 2006 tăng lên tới 715 USD). Hơn nữa, miếu Bà với
lối kiến trúc và cách bày trí đẹp, nhất là dàn đèn màu trang trí cho miếu về
đêm ngập tràn màu sắc đã thu hút ánh nhìn của người xem; đồng thời họ còn muốn
cúng bái Bà nhiều hơn (hoạt động tự do). Khách du lịch đã đến thăm viếng và họ
rất hài lòng với dịch vụ mua bán ở nơi đây. Người bán hàng buôn bán trong trật
tự (ít có xáo trộn), giá cả phải chăng và hàng hóa đa dạng, phong phú nên thu
hút khách du lịch nhiều hơn, đều đặn hơn.
Kết luận
Tóm lại, tín ngưỡng Bà Chúa Xứ Châu
Đốc là loại tín ngưỡng mang đậm nhiều nét đặc sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam
Tài
liệu tham khảo:
1.
Nguyễn Công
Bình, Lê Xuân Diệm, Mạc Đường (1990), Văn hóa và cư dân Đồng bằng sông Cửu Long. NXB KHXH, Hà Nội.
2.
Từ
Chi (1996), Góp phần nghiên cứu văn hóa
và văn hóa tộc người, Nxb Văn hóa, Hà Nội
3. Trần Văn Đông (1992), Di tích miếu Bà núi Sam, An Giang.
4. Nguyễn Văn Hầu (1971), Nửa tháng trong miền Thất Sơn, Nxb Hương Sen.
5.
Nguyễn Văn
Hầu (1999), Thoại Ngọc Hầu và công cuộc
khai phá miền đất Hậu Giang, Nxb Nam Cường.
6. Nguyễn Hữu Hiếu (2010), Diễn trình văn hóa đồng bằng sông Cửu Long, Nxb Thời đại Hà Nội.
7. Vũ Ngọc Khánh, Phạm Minh Thảo (1997),
Kho tàng diễn xướng dân gian Việt Nam
8. Sơn Nam
9. Sơn Nam
10. Lư Hoàng Phố (2007), Hành vi của khách du lịch ở miếu Bà Chúa Xứ Châu Đốc, khóa luận tốt
nghiệp – Đại học An Giang.
11. Nguyễn Minh San (2009), Những thần nữ danh tiếng, Nxb Văn hóa – thông tin.
12. Nguyễn Phương Thảo (1997), Văn hóa dân gian Nam
13. Trần Ngọc Thêm (1996), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam
14. Trần Ngọc Thêm (2013), Văn hóa người Việt vùng Tây Nam
15. Ngô Đức Thịnh (2010), Đạo Mẫu Việt Nam
16. Huỳnh Ngọc Trảng – Trương Ngọc Tường (1999), Đình Nam
17. Trường đào tạo nghiệp vụ
du lịch Sài Gòn tổ chức biên soạn
(1995), Kiến thức phục vụ
thuyết minh du lịch. Nxb Tp. Hồ Chí Minh.
[1]
Khá nhiều tư liệu lịch sử (Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Việt sử ký tục biên…)
nói tới việc phụ nữ đảm việc nước. Ví dụ, lịch sử Việt Nam từ xưa đến
hiện nay có nhắc đến chuyện Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Nguyễn Thị Minh Khai…. Các
bà thấy nước mất nhà tan nên thay chồnga, anh trai đi đánh giặc, trả thù nhà.
Thời Lý, Nguyên phi Ỷ Lan cũng từng thay chồng quản việc cai trị trong nước khi
vua Lý Thánh Tông tiến đánh Chiêm Thành (1069); Quốc mẫu Trần Thị Dung (vợ Trần
Thủ Độ), khi chồng ra tham mưu với vua kháng giặc Mông – Nguyên lần thứ nhất
(1258) thì bà chủ trương “vườn không nhà trống”, tổ chức hậu cần rất tốt để bảo
vệ vua và hoàng tôn họ Trần; nhờ đó cuộc kháng chiến mới thắng lợi.
[2] Tuy
nhiên, con số thống kê của tác giả tổng hợp qua nhiều tài liệu còn khác xa so
với thực tế. Theo Philip Taylor (2004), Goddess on
the Rise: Pilgrimage and Popular Religion in Vietnam, thì có hơn 1 triệu lượt hành hương vía Bà mỗi năm.
[3]
Theo thống kê của Ban Tôn giáo Chính phủ, đạo Hòa Hảo có gần 1 triệu tín đồ, Tứ
Ấn Hiếu Nghĩa là 80.000 tín đồ, chưa kể các đạo khác trong địa phương có vài
nghìn tín đồ tham gia. Sự tham gia của hơn 2 triệu tín đồ trong việc thò Bà
Chúa Xứ chứng tỏ sức lan tỏa của loại hình tín ngưỡng này trong văn hóa tinh
thần của người Nam Bộ xưa; tuy nhiên, số lượng tín đồ (đông hay ít) chưa khẳng
định được đạo (hay tín ngưỡng) sẽ chiếm ưu thế, mà chỉ khẳng định đạo (hay tín
ngưỡng) là một bộ phận trong hệ thống các tín ngưỡng – tôn giáo ở Nam Bộ mà
thôi.
[4]
Sơn Nam
trong Đồng bằng sông Cửu Long - nét sinh hoạt xưa (NXB Trẻ), cho rằng: tượng Bà là pho
tượng Phật đàn ông của người Khmer bị bỏ quên lâu đời trên đỉnh núi Sam – được
người Việt đưa vào miễu để thờ phụng. Một tư liệu khác của ông Thái Công Nô (An
Giang), công bố trên báo Tuổi trẻ, số
ra tháng 5/2013 nói: vào năm 1941, nhà khảo cổ Malleret khi khảo sát ở miếu Bà
Chúa Xứ - An Giang, đã công bố: tượng Bà thuộc loại tượng thần Vishnu, ra đời
cuối thế kỷ VI. Th.s Trần Văn Dũng ở An Giang cũng nói: “Tượng Bà Chúa Xứ thật ra là tượng
nam, ngồi ở tư thế vương giả. Phần đầu của tượng hiện thờ tại miếu Bà không
phải là nguyên gốc, được chế tác sau, bằng loại đá không giống với thân
tượng!”.
[5] Trần
Ngọc Thêm trong Văn hóa người Việt vùng
Tây Nam
- Bà Chúa Xứ có gốc gác là
vợ của thần Shiva, thể hiện qua hai mặt: mặt phúc thần của Uma và mặt ác thần
của Kali. Người Khmer trước khi bị ảnh hưởng của Phật giáo Nam tông thì chịu ảnh hưởng của
Balamon giáo với việc thờ cúng nữ thần Kali với tên gọi tín ngưỡng Bà Đen.
- Bà Chúa Xứ có gốc từ Bà
Mẹ Xứ Sở (Po Naga, Po Inư Naga theo tiếng Chăm). Khi vào Nam Bộ, nó tiếp thu
tín ngưỡng thờ Kali của người Khmer vào tín ngưỡng của mình.
- Bà Chúa Xứ có gốc từ các
Bà, các Mẫu của người Việt từ lâu như Mẫu Địa, Mẫu Thủy, Mẫu Hỏa….
[6] Ngay cả
ở Phước Long, Bà Rá và Bà Chúa Xứ cũng được đặt ngang hàng với nhau trong chính
điện Bà. Xin ghi lại tham khảo.
[7]
Trong tác phẩm, ông lý giải rằng cư dân Nam Bộ với lòng mong muốn giữ lại sự trường tồn của truyền thống dân tộc trong bối cảnh kinh tế phát
triển năng động, sự giao lưu văn hóa của các dân tộc (Việt, Chăm, Khmer…), nên
đã sáng tạo ra tín ngưỡng thờ mẫu mà cụ thể là hình tượng Bà Chúa Xứ ở An
Giang. Bà Chúa Xứ là vị nữ thần được địa phương hóa cao độ, nên có khá đông
khách thập phương đến thờ phụng. Việc thờ phụng này không đơn thuần là thể hiện
niềm tin của cư dân với Bà, mà theo Taylor, là “những mối quan hệ thân mật với một vị thần, mà quan hệ ấy
chịu ảnh hưởng của sự qua lại và những kết quả mang tính chất
thương lượng với nhau”.
[8] Nguyễn
Văn Hầu (1999), Thoại Ngọc Hầu và công
cuộc khai phá miền đất Hậu Giang, Nxb Nam Cường, tr. 400.
[9] Ngoài chính điện còn có võ ca, phòng
khách, phòng của Ban quý tế của miếu Bà.
[10] Nguyễn
Văn Hầu (1971), Nửa tháng trong miền Thất
Sơn, Nxb Hương Sen, tr. 74.
[11] Theo Từ điển Việt – Hán của Đào Duy Anh, túc nghĩa là cung kính, yết nghĩa là trình báo, Túc
yết có nghĩa là trình báo lên các vị thần những việc xãy ra tại địa phương một
cách cung kính. Xin ghi lại để tham khảo.
[12] Xem tại
Trần Văn Đông (1992), Di tích miếu Bà núi
Sam, An Giang, tr. 16. Toàn văn bài cầu nguyện như sau:
Nhứt xái thiên thanh (thứ nhứt vãi nước
lên trời xanh, cầu mưa thuận gió hòa)
Nhị xái địa ninh (thứ nhì vãi nước xuống
đất, cầu cho đất tươi tốt)
Tam xái nhơn trường (thứ ba vãi nước vào
dương gian, cầu cho con người sống lâu)
Tứ xái quỷ diệt hình (thứ tư vãi nước
vào quỷ dữ, cầu cho chúng bị tiêu diệt)
[13] Phạm
Linh Anh (2013), “Đi chùa vay tiền làm ăn”, báo
điện VN Express, http://kinhdoanh.vnexpress.net/tin-tuc/vi-mo/di-chua-vay-tien-lam-an-2807544.html
[14] Từ Chi
(1996), Góp phần nghiên cứu văn hóa và
văn hóa tộc người, Nxb Văn hóa, Hà Nội, tr. 245.
[15] Nguồn:
Phòng kinh tế, thị xã Châu Đốc năm 2006.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét